İstanbul
İran Araştırmaları Merkezi (İRAM) Başkan Vekili Doç. Dr. Turgay Şafak, ikinci tura kalan İran Cumhurbaşkanlığı seçiminin hassas dengelerini AA Analiz için kaleme aldı.
***
19 Mayıs 2024’te meydana gelen helikopter kazasında Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin hayatını kaybetmesinin ardından İran anayasasına uygun olarak seçimlerin 40 gün sonra yapılmasına karar verildi ve 28 Haziran tarihinde İran halkı sandık başına gitti. 40 gün gibi kısa bir sürede adaylık başvuru süreci, Anayasa Koruyucular Konseyi’nin (AKK) inceleme süreci ve son olarak adaylığı onaylanan adayların kampanya süreci gerçekleşti. AKK bu seçimde 1’i reformist, 5’i muhafazakar 6 adayın başvurusunu onayladı.
61 Milyon 452 bin 321 seçmenin bulunduğu İran’da 28 Haziran’da yapılan seçimlerde toplam 24 milyon 535 bin 185 kişi sandığa gitti. Yaklaşık yüzde 40’a tekabül eden bu oran meşruiyetini halktan aldığını iddia eden bir sistem için oldukça düşük bir orandır.
İlk turun kazananları ve kaybedenleri
Reformist aday Mesud Pezeşkiyan, eski Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi döneminde Sağlık Bakanlığı, Üniversite Rektörlüğü ve Meclis Başkanlığı yapan, mütevazi yaşamı ile dikkatleri çeken Tebrizli bir siyasetçidir. Pezeşkiyan, ilk turda en çok oyu alarak ikinci tura geçmeye hak kazanan isim oldu.
Muhafazakar adaylar arasındaki iddialı isimlerden Muhammed Bakır Kalibaf, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Polis Teşkilatı Komutanlığı ve Tahran Belediye Başkanlığı yaptı ve halen Meclis Başkanlığı görevini sürdürüyor. Seçimi kazanması veya en azından ikinci tura çıkması beklenen Kalibaf, beklenenin çok altında oy alarak seçimi 3’üncü sırada tamamladı.
Said Celili diğer Muhafazakar aday Kalibaf’a verilen oyun tamamını veya büyük bir çoğunluğunu alırsa 5 Temmuz’da yapılacak seçimin galibi olabilir.
Muhafazakarların diğer iddialı ismi olan Said Celili, İran Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Genel Sekreterliği ve Nükleer Müzakereci gibi görevlerde bulundu. Halen Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi ve Düzenin Yararını Teşhis Konseyi üyesidir. Said Celili, kendisinden beklenen oy oranının üzerinde oy alarak ikinci tura girmeye hak kazandı.
Muhafazakar cenahın diğer 2 adayı Kadızade Haşimi ve Ali Rıza Zakani seçime 2 gün kala Kalibaf ve Celili’nin temsil ettiği devrimci cepheye birlik çağrısı yaparak seçimden çekildiler. Muhafazakar kanadın diğer adayı Mustafa Purmuhammedi seçim sürecinde televizyon programlarında başarılı bir performans sergilese de bu performans seçim sonuçlarına yansımadı.
Seçimlerde ne oldu?
Seçime katılım konusunda son yıllarda ciddi düşüşler yaşayan İran’da, katılımın çok önemli olduğu başta Ayetullah Ali Hameney olmak üzere herkes tarafından yoğun bir şekilde vurgulandı. 28 Haziran’da yapılacak seçimlerde kamuoyu araştırmaları katılım oranın yüzde 52-60 bandında göstermesi İran elitlerini memnun etse de beklenen olmadı.
61 Milyon 452 bin 321 seçmenin bulunduğu İran’da 28 Haziran’da yapılan seçimlerde toplam 24 milyon 535 bin 185 kişi sandığa gitti. Yaklaşık yüzde 40’a tekabül eden bu oran meşruiyetini halktan aldığını iddia eden bir sistem için oldukça düşük bir orandır. Adayların oy oranlarına bakacak olursak karşımıza şöyle bir tablo çıkıyor: Reformist aday Mesud Pezeşkiyan 10 milyon 473 bin 991 oy ile yüzde 42,5, radikal Muhafazakar cenahın adayı Said Celili 9 milyon 473 bin 298 oy ile yüzde 38,6, Muhammed Bakır Kalibaf 3 milyon 383 bin 340 oy ile yüzde 13,8 ve son olarak Mustafa Purmuhammedi 206 bin 397 oy ile yüzde 8 oy aldı. Ayrıca 1 milyon 56 bin 159 oy ise geçersiz sayıldı.
Hiçbir adayın toplam kullanılan oyların yüzde 50’sinden fazlasını alamadığı seçimde en fazla oy alan 2 aday, 5 Temmuz 2024 Cuma günü yapılacak ikinci tur seçimlerine girmeye hak kazandı.
İkinci turda kimler yarışacak ve şansları nedir?
İkinci turda yarışmaya hak kazanan isimler oyların yüzde 42,5’ini alan reformist aday Mesud Pezeşkiyan ve yüzde 38,6 oy oranı ile ikinci olan radikal Muhafazakar aday Said Celili oldu.
69 yaşındaki Mesud Pezeşkiyan 5 kez Tebriz milletvekili seçildi. Mart 2024’teki meclis seçimlerinde 95 bin oyla Tebriz’den birinci sırada meclise girdi. 2021 yılında da Cumhurbaşkanı Adayı oldu ancak adaylığı AKK tarafından reddedildi.
Pezeşkiyan bu seçimde AKK’den onay alan tek reformcu aday oldu. Eski Cumhurbaşkanları Muhammed Hatemi, Hasan Ruhani ve eski Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif gibi isimlerin desteğini alan Pezeşkiyan, seçim kampanyalarında, ülkedeki etnik ve mezhebi ayrımcılık ile zorunlu başörtüsü, internete erişim gibi sorunlara vurgu yaptı.
Cumhurbaşkanı seçilmesi durumunda şeffaf olacağı, rantçılık ve adam kayırmacılığıyla mücadele edeceği sözünü veren Pezişkiyan nükleer meselenin çözümü ve yaptırımların kaldırılması için başta Amerika Birleşik Devletleri (ABD) olmak üzere Batılı ülkelerle müzakere yolunu seçeceğini belirtti. Hasan Ruhani ve Cevad Zarif’in Pezeşkiyan’ı yoğun bir şekilde desteklemesi, muhafazakar cenahta “3’üncü Ruhani hükümetine hayır” şeklinde karşı propaganda yapılmasına sebep oldu.
Kendisi partili bir reformist olmayan Pezeşkiyan tartışma programlarında somut projelerden bahsetmedi, genelde Devrim Rehberi Ali Hameney’in çizmiş olduğu çerçeveyi merkeze alarak bir yönetim sergileyeceğini dile getirdi. Ekonomi ve toplumsal meseleler hakkında sorulan sorulara uzmanlarına soracağız şeklinde cevaplar verdi. Sık sık dini metinlere referans vermesi de oldukça dikkat çekti. Kampanya boyunca eski Dışişleri Bakanı Cevad Zarif’in meydanlarda olması Pezeşkiyan’ın kazanması durumunda dış politikayı Zarif’e teslim edeceği yorumlarını da beraberinde getirdi. Ayrıca katıldığı bir tartışma programına Zarif ile birlikte çıkması da bu iddiayı doğrular nitelikteydi.
5 Temmuz 2024 tarihinde gerçekleşecek ikinci tur seçimlerde muhafazakar cenahın adayı Said Celili’nin profiline baktığımızda, uzlaşmaz sert tutumu ile ön plana çıkan, devrim ilkelerine bağlı, dış politikada batı karşıtı bir profil görüyoruz.
1980’lerden beri kritik görevlerde bulunan 59 yaşında olan Celili, İran-Irak Savaşı gazisidir. Celili, İlk kez Cumhurbaşkanı adayı olarak girdiği 2013 seçimlerinde yaklaşık yüzde 11 oy aldı. 2021 Cumhurbaşkanlığı seçimlerindeki adaylığından ise İbrahim Reisi’nin lehine çekildi. Celili, Nükleer Anlaşma’ya muhalif olmasıyla ve başta ABD olmak üzere Batılı ülkelerle müzakereye yönelik mesafeli tutumuyla biliniyor.
İran siyaset yelpazesinde muhafazakarların içindeki radikal tabanı temsil eden Celili’nin ikinci tura kalma şansı olmadığı düşünülüyordu. Bu nedenle muhafazakar cenahın önemli isimleri ve basın yayın organları Kalibaf lehine çekilmesi yönünde son güne kadar kendisine baskı yaptı ancak Celili bu baskılara boyun eğmeyerek seçimden çekilmedi ve beklenenin üzerinde bir oy alarak seçimlerin ikinci turuna katılmaya hak kazandı.
Gelinen bu noktada Said Celili diğer Muhafazakar aday Kalibaf’a verilen 3 milyon 383 bin 340 oyun tamamını veya büyük bir çoğunluğunu alırsa 5 Temmuz’da yapılacak seçimin galibi olabilir. Her ne kadar Kalibaf ve diğer Muhafazakar adaylar ikinci turda Said Celili’yi destekleyeceklerine dair açıklama yapsalar da bütün oyları fire vermeden taşımaları mümkün görünmüyor.
Öte yandan 2021 yılında yapılan seçimlerde İbrahim Reisi 19 milyona yakın bir oy ile Cumhurbaşkanlığını kazanmıştı. Bu seçimde muhafazakar 2 adayın aldığı oy toplam 13 milyon civarındadır. Bu oran muhafazakar kanatta sandığa gitmeyen büyük bir kitlenin olduğunu da gösteriyor. Celili ve muhafazakar kanat sandığa gitmeyen bu kitleyi sandığa çekebilirse kazanma şansı yükselir. Aynı şekilde Mesud Pezeşkiyan ve reformcu cenahın da 1 hafta içinde küskün seçmeni ikna edip oy vermesini sağlaması gerekir.
[Doç. Dr. Turgay Şafak, İran Araştırmaları Merkezi (İRAM) Başkan Vekilidir.]
*Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editöryal politikasını yansıtmayabilir.
